Po obietnicy UE, czy Specjalny Trybunał ds. Agresji na Ukrainę może doprowadzić Putina do Hagi?

Dzień po rozpoczęciu pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku, znany prawnik międzynarodowy Phillipe Sands wezwał do utworzenia specjalnego sądu międzynarodowego w celu ścigania najwyższych przywódców Kremla za konflikt.

Ponad trzy lata później wersja takiego sądu istnieje na papierze, ale nadal nie jest jasne, kiedy, lub nawet czy, Władimir Putin może stanąć przed sądem.

W poniedziałek wiceprzewodnicząca ds. polityki zagranicznej Unii Europejskiej, Kaja Kallas, zobowiązała się do udzielenia początkowych 10 milionów euro (11,5 miliona dolarów) na otwarcie drzwi trybunału.

Sąd jest poparty nie przez Organizację Narodów Zjednoczonych, jak chciał Sands, ale przez Radę Europy – organizację praw człowieka powołaną po II wojnie światowej i mającą swoją siedzibę w Strasburgu. Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski podpisał ustanowienie Specjalnego Trybunału ds. Zbrodni Agresji na Ukrainie podczas ceremonii we Francji w czerwcu.

Trasa z Kijowa do Strasburga była długa i utrudniona przez techniczne i polityczne interesy. I trasa ze Strasburga do Hagi – siedziby Międzynarodowego Trybunału Karnego, gdzie Zełenski wezwał do umieszczenia siedziby trybunału – pozostaje niejasna.

Zbrodnia przywództwa

Czasami określana jako „matka wszystkich zbrodni”, zbrodnia agresji – termin prawny oznaczający inwazję na inne państwo – to zbrodnia popełniona na najwyższych szczeblach rządu. Tylko przywódcy państw mogą planować i organizować pełnoskalową inwazję.

Trybunał, jak twierdzi Anton Korynevych, ambasador ds. międzynarodowych w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Ukrainy, będzie badał i ścigał decydentów, w tym prezydenta Rosji Władimira Putina. „Chcemy, aby agresorzy poczuli sprawiedliwość”, powiedział Kyiv Independent. Szacuje, że może być postawionych przed sądem około 20-30 osób.

Zbrodnia agresji nie była ścigana od czasów Norymbergi, trybunału powołanego do sądzenia przywódców nazistowskich po II wojnie światowej.

Niezbywalność

Ponieważ agresja to zbrodnia przywództwa, ściganie jej sprawców jest sprzeczne z długotrwałym normą prawną: nietykalnością.

Państwa od wieków uznają nietykalność głów państw, premierów i ministrów spraw zagranicznych. Ci ludzie, dopóki są na stanowiskach, mogą być ścigani jedynie przez sąd międzynarodowy, zgodnie z Kevinem Jonem Hellerem, badaczem prawa międzynarodowego na Uniwersytecie w Kopenhadze.

„W idealnym świecie ten trybunał zostałby utworzony przez Radę Bezpieczeństwa ONZ”, powiedział Heller, ponieważ to by przezwyciężyło nietykalność, ale to nie było politycznie możliwe. Rosja jest stałym członkiem i zablokowałaby każdą propozycję.

Międzynarodowy Trybunał Karny prowadzi własne śledztwo na Ukrainie, ale dotyczy ono zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, a nie zbrodni agresji. ICC może ścigać tylko obywateli państw członkowskich za agresję (w odróżnieniu od zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa), co jest wynikiem kompromisu politycznego przy tworzeniu sądu.

Rosja nie jest członkiem.

Zamiast tego, trybunał agresji CoE może badać osoby z nietykalnością, w tym Putina, ale nie może wydawać nakazów aresztowania ani rozpoczynać procesów dla tych urzędników, dopóki pozostają na stanowiskach.

Sądzenia innych przywódców, w tym wojskowych, jednakże mogą być kontynuowane.

Dwie wojny Trumpa: Dlaczego dyplomacja działała w Gazie, ale nie na Ukrainie

Sukces prezydenta Stanów Zjednoczonych, Donalda Trumpa, w mediacyjnym zawarciu 9 października porozumienia o zawieszeniu broni między Izraelem a Hamasem został pochwalony na całym świecie. Co wydaje się być zwycięstwem dyplomatycznym na Bliskim Wschodzie jest mocno kontrastowane z niepowodzeniem Trumpa w negocjowaniu zawieszenia broni we Wschodniej Europie. Jednym z powodów różnicy jest obiektywność. Trump ma o wiele większy wpływ na Izrael niż na Rosję, podczas gdy Hamas został tak osłabiony, że nie miał wyboru, jak zgodzić się na zawieszenie broni. Kolejny powód, twierdzą eksperci,

Pusty dok?

W odróżnieniu od większości innych międzynarodowych trybunałów karnych, w tym ICC i trybunałów ad hoc utworzonych przez Radę Bezpieczeństwa w latach 90. po wojnach jugosłowiańskich i ludobójstwie w Rwandzie, trybunał dla Ukrainy będzie dopuszczał procesy in absentia, czyli postępowania, w których oskarżony nie jest w areszcie.

„Konieczne jest przeprowadzenie procesów in absentia, w przeciwnym razie nie będzie w ogóle żadnych procesów” – powiedział Mark Ellis, dyrektor wykonawczy Międzynarodowego Stowarzyszenia Adwokatury. Jego organizacja niedawno zorganizowała wspólne wydarzenie z Ukrainą i Holandią, aby omówić utworzenie trybunału.

Niektórzy eksperci prawa międzynarodowego, jak Heller, są sceptyczni co do procesów in absentia. „Nie ma niczego w prawie międzynarodowym, co by je wykluczało, ale to nie znaczy, że są sensowne” – twierdzi.

Heller wskazuje na Specjalny Trybunał dla Libanu, popieraną przez ONZ, który został utworzony do sądzenia osób odpowiedzialnych za zabójstwo byłego libańskiego premiera Rafika Haririego w 2005 roku. Został on szeroko skrytykowany ze względu na koszt prawie 1 miliarda dolarów, aby skazać tylko czterech mężczyzn in absentia. Zamknięto go w 2023 roku po wyczerpaniu funduszy.

Gabriele Chlevickaite, badaczka prawa karnego międzynarodowego na Uniwersytecie w Amsterdamie, zauważa, że trybunał opiera się na jurysdykcji ukraińskiej, co pozwala na procesy in absentia.

„Jeśli Ukraina pozwala na nie wewnętrznie, uczciwe, że trybunał może je przeprowadzać” – mówi.

Europejski sąd dla europejskiego konfliktu

Gdy okazało się, że trybunał ONZ, o który apelował Sands natychmiast po inwazji, nie jest opcją, Ukraina spojrzała bliżej, na Radę Europy.

CoE ma doświadczenie z międzynarodowym sądem. Nadzoruje Europejski Trybunał Praw Człowieka. Jednak ten sąd nie jest sądem karnym i nie mógłby ścigać poszczególnych oskarżonych – rozpatruje skargi dotyczące rzekomych naruszeń Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i wydaje wiążące wyroki przeciwko państwom członkowskim. CoE mógłby jednak, wspólnie z Ukrainą, utworzyć sąd karny dla zbrodni agresji, zgodnie z decyzją Zełenskiego z tego lata.

„Mieliśmy tę możliwość dzięki rozszerzonym częściowym umowom” – powiedział Andrew Cutting, rzecznik prasowy CoE. Umowy te pozwalają państwom członkowskim CoE i innym krajom na oficjalne poparcie trybunału, zapewnienie finansowania i dostarczenie innych form wsparcia, takich jak sędziowie i prokuratorzy.

Plan trybunału został poparty przez około 30 krajów, w tym Polskę, Holandię, Japonię i Kanadę, ale nie jest jeszcze jasne, ile z nich formalnie się dołączy. Stany Zjednoczone były głównym współpracownikiem w pierwszych dniach, ale administracja Trumpa ostatecznie się wycofała.

Nie jest również znane, skąd pochodzi finansowanie operacji trybunału, poza początkową inwestycją UE.

Zełenski wezwał do siedziby trybunału w Hadze. Chociaż na początku Holandia – siedziba ICC, innych trybunałów ad hoc i Eurojust – zaoferowała się jako gospodarz organizacji, nie przedstawiła konkretnych propozycji.

Niezrozumiała przyszłość

CoE utworzyło również Rejestr Szkód, który rejestruje roszczenia o straty wynikające z wojny. Zebrane dowody ostatecznie zostaną przekazane międzynarodowej komisji ds. roszczeń, która również jest tworzona przez CoE. Rejestr ma finansowanie operacyjne od sponsorów, ale żadne z mechanizmów nie ma funduszy na rozpoczęcie rekompensowania ofiar.

Kilka krajów UE również udzieliło dodatkowego wsparcia finansowego ICC dla jego dochodzenia na Ukrainie, a wiele z nich dostarcza wsparcie wojskowe.

Niektórzy urzędnicy UE uważają, że Ukraina żąda za dużo. „Ukraina będzie musiała wybrać jedno” – powiedział starszy dyplomata europejski w Hadze, nieupoważniony do wypowiadania się dla prasy, Kyiv Independent.

Trybunał nie ma miejsca na stałe, formalnych wspierających poza UE, ani oskarżonych w zasięgu ręki. Ukraińscy urzędnicy twierdzą, że sytuacja zacznie się zmieniać wkrótce, a postępowania mają rozpocząć się w 2026 roku, ale dyplomaci i inni zaangażowani pozostają sceptyczni.

„Putin, (rosyjski minister spraw zagranicznych) Ławrow, umrą na stanowisku. Nigdy nie zostaną osądzeni” – powiedział starszy holenderski urzędnik, nieupoważniony do wypowiadania się dla prasy.